Adwokat powołany jest do udzielania pomocy prawnej, jednak ustawodawca dopuszcza sytuację, w której adwokat może tej pomocy odmówić z ważnych przyczyn. Okoliczności, na które adwokat powołuje się przy odmowie udzielenia pomocy prawnej, powinny być rozpatrywane indywidualnie dla każdej sprawy. O przyczynach odmowy udzielenia pomocy prawnej należy powiadomić klienta.
Sytuacje, w których adwokat nie może podjąć się prowadzenia sprawy zostały wymienione w Kodeksie etyki adwokackiej. Są to sprawy, w których:
- wynik może dotyczyć osoby lub majątku adwokata, wówczas może on występować we własnej sprawie jako powód, czy wnioskodawca, ale ma zakaz występowania w charakterze zawodowym;
- adwokat udzielił wcześniej pomocy prawnej stronie przeciwnej lub w sprawie z nią związanej;
- adwokat brał udział, wykonując funkcję publiczną np. jako prokurator;
- osoba, przeciwko której adwokat ma prowadzić sprawę, jest jego klientem, choćby w innej sprawie;
- zawodowy pełnomocnik będący dla adwokata osobą najbliższą prowadzi sprawę lub udzielił już pomocy prawnej stronie przeciwnej w tej samej sprawie lub w sprawie z nią związanej;
- klient korzysta już z pomocy prawnej innego adwokata, a bez wiedzy i zgody tegoż adwokata, inny adwokat nie może świadczyć pomocy prawnej, ani brać udziału łącznie z nim;
- adwokat prowadziłby je przeciwko bliskiej jemu osobie;
- adwokat prowadziłby je przeciwko osobie, z którą ma poważny zatarg osobisty.
Zakazy wskazane w Kodeksie etyki adwokackiej należy uzupełnić o niezapisany zakaz prowadzenia sprawy przeciwko osobie, która była klientem adwokata w innej sprawie. Wówczas od oceny okoliczności, jakie występowały w związku z prowadzeniem sprawy, a także od upływu czasu będzie zależała dopuszczalność podjęcia się prowadzenia sprawy, przeciwko osobie będącej byłym klientem.
Przyczyną uzasadniającą odmowę udzielenia pomocy prawnej jest również brak zgody zainteresowanego na zaproponowane przez adwokata honorarium, przy czym wysokość proponowanego honorarium nie powinna odbiegać od stosowanego w podobnych sprawach.
Ponadto Kodeks postępowania karnego wskazuje przyczyny bezwzględnie uniemożliwiające udzielenia pomocy prawnej:
- posiadanie już przez oskarżonego trzech obrońców;
- upoważnienie do obrony pochodzi od podmiotu nieuprawnionego do dokonania tej czynności, np. innej osoby niż oskarżony niepozbawiony wolności, czy też rodzica oskarżonego, który nie jest ani nieletni, ani ubezwłasnowolniony
- decyzja o wyznaczeniu adwokata obrońcą z urzędu wydana przez organ do tego niekompetentny, np. przez prokuratora, w sytuacji, gdzie organem właściwym jest sąd;
- upoważnienia do obrony skierowane do jednego adwokata przez kilku oskarżonych, których interesy są sprzeczne;
- zastosowanie w stosunku do adwokata, tytułem środka zapobiegawczego w postępowaniu karnym, zawieszenia w wykonywaniu zawodu ;
Adwokatowi nie wolno udzielać pomocy prawnej, która ułatwiałaby popełnienie przestępstwa lub wskazywałaby możliwość uniknięcia odpowiedzialności karnej za czyn, który miałby zostać popełniony w przyszłości.
W sprawach, w których pomoc prawna ma z mocy przepisów prawa nastąpić z urzędu, zwolnić adwokata od udzielenia tej pomocy może tylko organ, który go wyznaczył. W sprawach karnych w postępowaniach poprzedzających rozprawę sądową obrońcę wyznacza prezes sądu, natomiast w toku rozprawy w kwestii zmiany obrońcy decyduje sąd. W sprawach cywilnych oraz w sprawach sądowoadministracyjnych pełnomocnika wyznacza właściwa rada adwokacka.
Wątpliwości co do udzielenia lub odmowy udzielenia pomocy prawnej rozstrzyga okręgowa rada adwokacka, a w wypadkach niecierpiących zwłoki ? dziekan.